પ્રકરણ :- 4 . દહન અને જ્યોત ( વિજ્ઞાન , ધોરણ 8)

પાઠ્યપુસ્તકના સ્વાધ્યાયના પ્રશ્નોત્તર

પ્રશ્ન 1. જે શરતો હેઠળ દહન થઈ શકે છે, તેની યાદી બનાવો.
ઉત્તરઃ દહન માટેની શરતો

1.      દહનશીલ પદાર્થની હાજરી,

2.      હવાનો પુરવઠો (ઑક્સિજન, જે દહનક્રિયામાં મદદ કરે છે.),

3.      જ્વલનબિંદુની પ્રાપ્તિ.

પ્રશ્ન 2. ખાલી જગ્યા પૂરોઃ

1. લાકડું અને કોલસાના દહનથી હવા ………… થાય છે.
ઉત્તરઃ પ્રદૂષિત

2. ………. એ ઘરમાં વપરાતું એક પ્રવાહી બળતણ છે.
ઉત્તરઃ કેરોસીન

3. બળતણ સળગે તે પહેલાં તેને તેના ………… સુધી ગરમ કરવું અનિવાર્ય છે.
ઉત્તરઃ જ્વલનબિંદુ

4. તેલથી લાગેલી આગને ………. વડે નિયંત્રિત કરી શકાય નહિ.
ઉત્તરઃ પાણી

પ્રશ્ન 3.વાહનોમાં CNG વાપરવાથી કઈ રીતે પ્રદૂષણમાં ઘટાડો થયો છે, તે સમજાવો.
ઉત્તર: વાહનોમાં CNG વાપરવાથી થતા પ્રદૂષણમાં ઘટાડાનાં કારણો:

1.      CNGનું દહન સંપૂર્ણ થાય છે.

2.      તે દહન દરમિયાન પ્રદૂષિત વાયુ નહિવત્ ઉત્પન્ન કરે છે.

3.      તેના દહન બાદ કોઈ અવશેષ બાકી રહેતો નથી.

4.      CNG એ સ્વચ્છ બળતણ છે.

પ્રશ્ન 4. બળતણ તરીકે LPG અને લાકડાની સરખામણી કરો.
ઉત્તરઃ

LPG	લાકડું
(1) વાયુરૂપી બળતણ છે.	(1) ઘન બળતણ છે.
(2) દહન બાદ કોઈ અવશેષ બાકી	(2) દહન બાદ રાખ અવશેષ રૂપે રહેતો નથી. રહે છે.
(3) તેના દહન દરમિયાન ધુમાડો	(3) તેના દહન દરમિયાન ધુમાડો | ઉત્પન્ન થતો નથી. ઉત્પન્ન થાય છે.
(4) તેનું દહન સહેલાઈથી થાય છે.	(4) તેનું દહન થતાં ઘણી વાર લાગે છે.
(5) તેનું જ્વલનબિંદુ નીચું છે.	(5) તેનું જ્વલનબિંદુ ઊંચું છે.
(6) તેનું દહન નહિવત્ પ્રદૂષણ ઉત્પન્ન કરે છે.	(6) તેનું દહન વધારે પ્રદૂષણ ઉત્પન્ન કરે છે.

પ્રશ્ન 5.કારણો આપો?

1. વિદ્યુતનાં સાધનો સાથે સંકળાયેલી આગને નિયંત્રિત કરવા પાણી વપરાતું નથી.
ઉત્તરઃ

1.      પાણી વિદ્યુતનું વહન કરે છે.

2.      વિદ્યુતનાં સાધનોને લીધે લાગેલી આગને ઓલવવા પાણી વાપરવાથી પાણી વિદ્યુતના સંપર્કમાં આવતાં આગ ઓલવનાર વ્યક્તિના શરીરમાં વિદ્યુતપ્રવાહ દાખલ થાય છે. પરિણામે વીજળીનો આંચકો લાગે છે.

આ કારણે વિદ્યુતનાં સાધનો સાથે સંકળાયેલી આગને નિયંત્રિત કરવા પાણી વપરાતું નથી..

2. લાકડા કરતાં LPG એ ઘરવપરાશનું વધુ સારું બળતણ છે.
ઉત્તરઃ

1.      લાકડા કરતાં LPGનું કૅલરી મૂલ્ય ઘણું વધારે છે.

2.      લાકડાના દહન દરમિયાન ધુમાડો અને પ્રદૂષણકારક વાયુ ઉત્પન્ન થાય છે, જ્યારે LPGના દહન દરમિયાન ધુમાડો ઉત્પન્ન થતો નથી અને પ્રદૂષણકારક વાયુ નહિવત્ ઉત્પન થાય છે.

3.      લાકડાના દહનનું નિયંત્રણ કરી શકાતું નથી, જ્યારે LPGના દહનનું નિયંત્રણ કરી શકાય છે.

4.      લાકડાનું જ્વલનબિંદુ LPGના જ્વલનબિંદુ કરતાં ઊંચું હોવાથી તેનું દહન થતાં ઘણો સમય લાગે છે.
આ કારણે લાકડા કરતાં LPG એ ઘરવપરાશનું વધુ સારું બળતણ છે.

૩. કાગળ પોતે સરળતાથી આગ પકડી લે છે, પરંતુ ઍલ્યુમિનિયમના પાઇપ ફરતે વીંટાળેલો કાગળનો ટુકડો જલદીથી સળગતો નથી. સમજાવો.
ઉત્તરઃ

1.      કાગળનું જ્વલનબિંદુ નીચું હોવાથી કાગળ સરળતાથી આગ પકડી લે છે.

2.      ઍલ્યુમિનિયમના પાઈપ ફરતે વીંટાળેલો કાગળનો ટુકડો જલદીથી સળગતો નથી. કારણ કે, એલ્યુમિનિયમ ઉષ્માવાહક હોવાથી કાગળને મળતી ગરમી ઍલ્યુમિનિયમ શોષી લે છે અને કાગળ તેના જ્વલનબિંદુ સુધી પહોંચી શકતો નથી. આ કારણે કાગળનો ટુકડો જલદીથી સળગતો નથી.

 

પ્રશ્ન 6.  મીણબત્તીની જ્યોતની નામનિર્દેશવાળી આકૃતિ દોરો.

પ્રશ્ન 7. બળતણનું કેલરી મૂલ્ય દર્શાવવા માટેનો એકમ જણાવો.

ઉત્તરઃ બળતણનું કેલરી મૂલ્ય દર્શાવવા માટેનો એકમ કિલોજૂલ પ્રતિ કિગ્રા (kJ/kg) છે.

પ્રશ્ન 8. CO₂ કઈ રીતે આગને નિયંત્રિત કરવા માટે વપરાય છે, તે સમજાવો.

ઉત્તરઃ

1.      CO₂ વાયુ દહનશીલ નથી તેમજ દહનપોષક નથી. તેથી તે દહનમાં અવરોધ ઊભો કરે છે.

2.      CO₂ વાયુ ઑક્સિજન કરતાં ભારે હોવાને કારણે આગની આજુબાજુ જમા થઈ આગને ધાબળાની માફક લપેટે છે.

3.      બળતણ અને ઑક્સિજન વચ્ચેનો સંપર્ક કપાઈ જાય છે અને આગ નિયંત્રણમાં આવે છે. આમ, CO₂ અગ્નિશામક હોવાથી તે આગને નિયંત્રિત કરવા માટે વપરાય છે.

પ્રશ્ન 9. લીલાં પાંદડાંના ઢગલાને સળગાવવો અઘરો છે, પરંતુ સૂકાં પાંદડાં સરળતાથી આગ પકડી લે છે. સમજાવો.

ઉત્તરઃ  લીલાં પાંદડાંમાં થોડા પ્રમાણમાં પાણી હોવાથી તેનું જ્વલનબિંદુ ઊંચું જાય છે અને સહેલાઈથી સળગતાં નથી. સૂકાં પાંદડાંમાં ભેજ હોતો નથી. તેથી તેનું જ્વલનબિંદુ નીચું હોવાને કારણે સરળતાથી આગ પકડી લે છે.

પ્રશ્ન 10.સોની મીણબત્તીની જ્યોતના કયા વિસ્તારનો સોનું અને ચાંદી – પીગાળવા માટે ઉપયોગ કરે છે અને શા માટે?

ઉત્તરઃ સોનું અને ચાંદી પીગાળવા માટે સોની મીણબત્તીની જ્યોતના મધ્ય વિસ્તારનો ઉપયોગ કરે છે. જ્યોતનો આ વિસ્તાર સૌથી મોટો છે. આ વિસ્તારમાં મીણના કણો અપૂર્ણ દહન પામી તખોજ્જવલ બને છે. સોની ફૂંકણી મારફતે આ જ્યોતના વિસ્તારને સોના અને ચાંદી પર નાખતાં, ફૂંકણી મારફતે મળતી હવાથી, મીણના કણો સંપૂર્ણ દહન પામી પુષ્કળ ગરમી ઉત્પન્ન કરે છે. જે સોના અને ચાંદીને પીગાળે છે.

(નોંધઃ પાઠ્યપુસ્તકમાં આપેલી માહિતી: “સોની જ્યોતના સૌથી બહારના ભાગનો ઉપયોગ કરે છે. આ માહિતી સાચી નથી. કારણ કે, જ્યોતનો બહારનો છે ! ભાગ બહુ નાનો છે.].

પ્રશ્ન 11. એક પ્રયોગમાં 4.5 કિગ્રા બળતણનું સંપૂર્ણ દહન કરવામાં આવ્યું. તેમાંથી ઉત્પન્ન થતી ઉષ્મા 180,000 kJ નોંધાઈ. બળતણનું કેલરી મૂલ્ય શોધો.

ઉત્તરઃ

       બળતણનું કુલ દળ = 4.5 કિગ્રા

       ઉત્પન્ન થયેલી ઉષ્મા = 180,000 kJ

= 40,000 kJ/kg

બળતણનું કૅલરી મૂલ્ય = 40,000 kJ/ kg છે.

પ્રશ્ન 12. શું કાટ લાગવાની ક્રિયાને દહન કહી શકાય? ચર્ચા કરો.

ઉત્તરઃ કાટ લાગવાની ક્રિયાને દહન કહી શકાય નહિ, કારણ કે, કાટ લાગવાની ક્રિયા દરમિયાન ગરમી અને પ્રકાશ ઉત્પન્ન થતાં નથી. દહનક્રિયામાં ગરમી અને પ્રકાશ બંને ઉત્પન્ન થાય છે. (કાટ લાગવાની ક્રિયાને મંદદહન કહી શકાય.)

પ્રશ્ન 13. આબિદા અને રમેશ એક પ્રયોગ કરી રહ્યા હતાં. જેમાં પાણીને બીકરમાં ગરમ કરવાનું હતું. આબિદાએ બીકરને વાટની નજીક મીણબત્તીની જ્યોતના ‘ પીળા ભાગમાં રાખ્યું. રમેશે બકરને જ્યોતના સૌથી બહારના ભાગમાં રાખ્યું. કોનું + પાણી ઓછા સમયમાં ગરમ થઈ જશે?

ઉત્તરઃ રમેશે ગરમ કરવા રાખેલું પાણી ઓછા સમયમાં ગરમ થઈ જશે, કારણ કે તેણે બીકરને જ્યોતના સૌથી બહારના ગરમ વિસ્તારમાં રાખ્યું હતું.